Metale szlachetne w biżuterii
- Platyna (łac. platinum)
W przeciwieństwie do złota i srebra, znanych ludzkości od tysiącleci, platyna odkryta została stosunkowo niedawno, w 1735 r. w Kolumbii. Początkowo metal ten nie była doceniany, nazwano go pogardliwie sreberkiem (hiszp. platina) uznając za bezwartościową odmianę srebra (plata), służył też do produkcji… fałszywych monet. Z czasem dostrzeżono, że z racji swoich właściwości (wysoka temperatura topnienia, odporność na działanie czynników chemicznych) platyna świetnie nadaje się do produkcji naczyń laboratoryjnych, współcześnie jest stosowana także w katalizatorach samochodowych i przemyśle elektronicznym, a nawet w medycynie.
Jest metalem bardzo rzadkim, występuje w postaci rodzimej, w stopie z irydem oraz w postaci rudy i jako zanieczyszczenie rud niklu i miedzi. Wydobywana jest m.in. w USA, Kanadzie i Republice Południowej Afryki, w XIX wieku wielkie złoża eksploatowano na Uralu. Platyna w stanie czystym jest metalem srebrzystobiałym o silnym połysku, kowalnym i ciągliwym, o twardości 4-5 w skali Mohsa. Nie reaguje z tlenem, wodą i popularnymi kwasami, do topienia wymaga specjalnych palników i bardzo wysokiej temperatury (1800oC). Platyna nie zmienia się na powietrzu i zachowuje swój połysk nawet po wyżarzeniu. Jest hipoalergiczna. Właśnie trwałości i pięknemu białemu połyskowi platyna zawdzięcza szerokie zastosowanie w jubilerstwie. Znakomicie sprawdza się jako oprawa do diamentów lub innych kolorowych kamieni szlachetnych, praktycznie nie wymaga napraw. Z czasem może pokryć się patyną, ale wiele osób uznaje ją za dodatkową atrakcję podkreślającą wiek przedmiotu.
Platynowa biżuteria jest mniej popularna niż srebrna czy złota, głównie dlatego, że jest droższa nawet od tej ostatniej. Wynika to z charakteru biżuterii – jest zazwyczaj w 95% czystą platyną (reszta to dodatki irydu, palladu, rutenu lub innych stopów), podczas gdy złoto nawet w wariancie 18-karatowym stanowi tylko 75% wyrobu. Platyna jest też, z racji gęstości, o 40% cięższa od takiego złota, dlatego pierścionek czy kolczyki z platyny są zauważalnie cięższe. Warto zaznaczyć, że każda biżuteria platynowa, nawet bardzo mała, musi być opatrzona symbolem Pt 950 i posiadać numer identyfikacyjny na potwierdzeniu jakości, które jubiler dołącza do zakupu.
- Złoto (łac. aurum)
Historia złota sięga najdawniejszych czasów. Złote ozdoby wykonywali Egipcjanie i Babilończycy, złote monety znano już setki lat przed Chrystusem. Poszukiwania tego cennego kruszcu zaowocowały nowymi odkryciami geograficznymi w XV wieku, a bardziej współcześnie w historii zapisała się gorączka złota nad Klondike na przełomie XIX i XX w.
W Polsce niewielkie ilości złota wydobywano na terenie Dolnego Śląska, co znalazło odbicie w nazwach takich jak Złoty Stok czy Złotoryja. Od zawsze złoto symbolizowało coś najlepszego i najbardziej pożądanego, stąd złote medale w sporcie i nauce, nazywanie doskonałego wyboru złotym środkiem lub cenionego fachowca złotą rączką. Nieprzypadkowo właśnie złote akcesoria były kojarzone z władzą królewską, bogactwem i splendorem.
W stanie czystym złoto jest metalem o charakterystycznej jasnożółtej barwie, bardzo plastycznym, o twardości 2,5 według skali Mohsa. Odznacza się dużą łatwością polerowania, długo zachowuje połysk i blask. Złoto jest odporne na czynniki atmosferyczne oraz działanie większości kwasów, nie rdzewieje.
Do wyrobu biżuterii używa się złota w stopach z miedzią i srebrem, ponieważ złoto czyste jest zbyt miękkie. O ile w złotych monetach zawartość tego szlachetnego metalu wynosi na ogół 90% (pozostałe 10% stanowi miedź), o tyle w jubilerstwie proporcje bywają już różne. Określa je próba złota przeliczana na karaty, powszechnie stosuje się złoto 18-karatowe (próba 750), ale także 14-karatowe (próba 585) i 8-karatowe (próba 333). Pozostałą część stopu w zależności od potrzeb stanowią metale szlachetne bądź nieszlachetne (m.in. srebro, miedź, pallad, nikiel). Owocuje to ogromną różnorodnością kolorów (od żółtego czy białego po zielone i czerwone), prób, właściwości mechanicznych i możliwych zastosowań. Cena wyrobów ze złota zależy jednak nie tylko od próby, ale także poziomu rzemieślniczego – stopnia skomplikowania ozdoby, ewentualnych dodatków (np. kamieni szlachetnych), nakładu pracy, a także renomy wykonawcy.
- Srebro (łac. argentum)
Historia srebra jest niemal tak długa jak złota, już Biblia zawiera wzmianki o wielkich ilościach srebra posiadanego przez Abrahama. Srebro było od czasów starożytnych cenione jako metal szlachetny i stosowane jako waluta oraz do produkcji biżuterii, naczyń i sztućców. Kopalnie srebra istniały w Afryce, Europie i na kontynencie amerykańskim, a legenda o skarbach i złożach srebra w górach dzisiejszej Argentyny dała nazwę temu państwu. Co ciekawe – w przyrodzie srebro bardzo rzadko występuje w postaci rodzimej, jego głównymi źródłami są rudy miedzi, miedzi z niklem, złota, ołowiu i ołowiu z cynkiem. Polska jest największym producentem srebra w Europie dzięki eksploatacji złóż miedzi na Dolnym Śląsku, w dawnych wiekach wydobywano je metodą górniczą w okolicach Olkusza.
Srebro jest białym metalem o pięknym metalicznym połysku i niezwykłej łatwości polerowania, o twardości 2,5-3 według skali Mohsa. Odznacza się dużą plastycznością, jest miękkie i łatwe w obróbce. Świetnie przewodzi ciepło i elektryczność, stąd szerokie zastosowanie w energetyce, ale także medycynie (właściwości antybakteryjne) oraz optyce i fotografii. W jubilerstwie srebro miesza się na ogół z miedzią (czyste jest zbyt miękkie), proporcje określają tzw. próby srebra. Próba 925 (tzw. sterling silver, srebro wysokiej próby) zawiera 92,5% czystego srebra, próba 875 – 87,5%, próba 830 – 83%, próba 800 – 80%, spotkać można także srebro 858, tzw. britannia silver. Często spotykaną wersją wyrobów jest srebro oksydowane. W wyniku procesu chemicznego (utlenienia naśladującego naturalne działanie powietrza) następuje pokrycie powierzchni ciekną warstewką tlenku srebra. To w połączeniu z polerowaniem pozwala na uzyskanie ciekawego efektu artystycznego, biżuteria ma ciemniejszy kolor, wygląda na starą i szlachetną.
Srebro w ostatnim czasie zyskuje popularność, zarówno jako alternatywa dla zbyt drogiego złota, jak i ze względu na niewątpliwą urodę samego metalu i ogromne możliwości jego twórczego przetwarzania. Ponieważ srebro nie jest tak cenne jak złoto, wartość srebrnej biżuterii szczególnie podnosi kunszt rzemieślnika oraz piękne wykonanie wzoru. Srebro najczęściej wykorzystuje się do wyrobu łańcuszków, opasek czy też biżuterii „tkanej” ze złożonymi wzorami.
Wyroby ze srebra wymagają starannej konserwacji, jednak zadbane zachowują swoje piękno przez długie lata. Ten metal szlachetny jest wyjątkowo podatny na uszkodzenia, a także bardzo nieodporny na działanie czynników chemicznych, dlatego często ulega zmatowieniu. Najlepszym sposobem na pozbycie się zmatowienia jest noszenie srebrnych wyrobów. Wówczas matowa powłoka ulega wytarciu.
